یادداشت اول؛ امیر راغب

درباره رساله «فلسفه روشنگری کاسیرر»؛

اندیشیدن به منزله­ ی فرم

آنچه جهان امروز را سامان داده است؛ بی­ تردید در نسبتی وثیق با عصری قرار دارد که در دوره­ بندی­های تاریخ اندیشه، به «عصر روشنگری» شهره است. اما این گزاره­ ی پرکاربرد، واقعا درباره­ ی وضع امروز جهان­مان به ما چه می­گوید؟ روشنگری حقیقتا چیست و چه نسبتی با مسائل اکنون ما دارد؟ برای پاسخ به این پرسش و تعیین نسبت با «عصر روشنگری» بد نیست تأملی هرچند کوتاه در پیرامون خودمان داشته باشیم و درباره ی پربسامدترین مولفه­ هایی که «مسئله­ ی تفکر» در جهان امروز ما را هدایت­گر هستند؛ درنگ کنیم.

امنیت، صلح، قانون، توسعه، حریم خصوصی، رسانه­ها، بیماری، جنون، خشونت... اینها فهرستی از دغدغه­ های نسبتاً عمومی انسان امروز است که موضوع اندیشه و به همان نسبت، مایه­ی بیم و امید همگانی بشریت می­باشد. بشریت امروز، همان اندازه که از وجود مسائل عصری خود، انگیزه – و ای بسا امکان- حیاتش را اخذ می­کند، به همان نسبت نیز حیات او، توسط همین مسائل و عارضه­ های آن، تهدید می­شود. همه ی این مسئله­ ها را می­توان تحت یک دسته بندی کلی، مسائل مرتبط با «شکل زندگی» و «فرم»ِ حیات در جهان معاصر دانست؛ «فرمِ زندگی» در «جهانِ معاصر». هر دو وجه این معادله، حائز اهمیت است. از یک سو، مسائل مذکور، جملگی در پیوندی وثیق با شیوه­ ی زندگی همه­ ی ما قرار دارند و هر حالتی که داشته باشند، و در هر نسبتی که با ما باشند؛ کم یا زیاد، مثبت یا منفی، بر فرمِ زیستن انسان تأثیر می­گذارند. از سوی دیگر، اینها همه مسائل جهان معاصرند و دستکم آنکه سویه ­ی بحرانی آن در جهان معاصر، آشکار می­شود. بحران آزادی، بحران امنیت، بحران خشونت، اینها حوالت تاریخی عصر ما، عصر روشنگری هستند. عصری دوران­ساز که زیستن در این عصر، بدون اقتضائاتی که بر ویژگی­های عصری آن مترتب است – بخواهیم یا نخواهیم – میسر نیست. به بیان دیگر، ما از یک سو با ویژگی­های نوعیِ تفکر روشنگری و عقلانیت خاص آن مواجه هستیم، که خودش به مثابه یک «فرم»، مسائل جهان ما را به گونه­ ای بدیع، سامانی یکپارچه داده و جهان را به نحوی خاص، بر انسان مدرن – که خود زاییده­ ی همین حوالت عصری است – آشکار کرده است و از سوی دیگر، این «فرمِ روشنگری»، خودش فرمی مولد و «فرم دهنده» است که اَشکال جدیدی از نحوه­ ی زیستن و ایضا قلمروهایی نوپدید را با بحران­ها و امکان­ هایی تازه، ایجاد و ایجاب کرده است. برای مثال، «حریم خصوصی»، به فرمی جدید از بودن اشاره دارد که پیش از تحقق تاریخی فلسفه­ ی روشنگری – جایی نه چندان دورتر از انقلاب فرانسه- هرگز امکانی برای وجود و ای بسا تفکر به آن، متصور نبوده است. اما فرمِ زیستنِ خصوصی، صرفا فراهم آمدن قلمرویی تازه برای زیستن نیست، بلکه به همان میزان، بحرانی در زیستن و تهدیدی برای زیستن هم هست. اینچنین، روشنگری، حامل فرمی فرم زدا و به تعبیر ژیل دلوز، نوعی قلمروزدایی و بازقلمروسازی توأمان است. و اینچنین ایده­ ی روشنگری، در حیثیت عصری خودش، با پیش و پس از خود، رابطه­ ای «بحرانی» - در هر دو وجه حلِ بحران و ایجاد بحران – دارد. ایده­ ی روشنگری، فهرستی از پرسش­ها و سیاهه­ ای از پاسخ­های ایدئولوژیک جمعی اندیشمند دگراندیش نبوده است. بلکه روشنگری، فرم جدیدی از اندیشیدن به مسائلی بوده است که بحران­هایشان در ایستادن در برابر این فرم، به زبان آمده است. برای مثال، مسئله زیستن، از درون فرم روشنگری، با مسئله­ ی آزادی و مسئله­ ی امنیت، پیوند می­خورد و اینچنین، فرمی همچون «حریم خصوصی»، برای زندگی، طرح می­شود که حامل بحران­هایی برای زیستن – در هر دو وجه پیشاروشنگری و پساروشنگری- است. اینچنین، نیروی دوران­ساز روشنگری، فارغ از مجموعه­ ای از پاسخ­ها به پرسش­هایی از پیش حاضر، همچون یک «فرم دهنده­ ی فرم زداینده»، اهمیت و ارزش فراتاریخی خود را می­یابد.

اندیشیدن به ایده­ی روشنگری، به مثابه یک «فرم»، اگرنه یگانه امکان، بلکه دستکم بهترین امکان گفتگو با روشنگری، در جهان امروز است. جهانی که در یک ادراک زیبایی­شناختی، «فرم» آن را هیچ شماتیکی بهتر از «تعلیق»، بیان نمی­کند. جهان ما براستی، در مرز میان  گذشته­ ی در معرض انهدام و آینده­ ی آماج ابهام، و در وضعیت تعلیق ایستاده است. نیروهای حافظ «گذشته» (همه­ ی نظام­های سنت ساخته و از جمله سنت روشنگری) تحت سخت­ترین حملات از سوی نیروهایی قرار گرفته­ اند که یگانه آینده­ ای را که برای بشریت نوید می­دهند، همانا «نابودی» است. اینچنین است که به نظر می­رسد، کماکان اندیشیدن به «روشنگری»، البته نه به مثابه پاره­ هایی به هم پیوسته از هنجارها و قوائد سنت ساز و یا سنت سوز، بلکه به مثابه «فرمی» که در شرایط معلق کنونی، هنوز بهترین شناسه­ ی «اکنون» است؛ برای صیانت از وضعِ اکنون «مای بشری» در برابر هجمه­ های ویرانگر، ضرورتی گریزناپذیر است. حتا اگر این گفتگو با روشنگری، به عبور از روشنگری و در عین حال، حفظ امکان­هایی باشد که «فرم روشنگری» برای انسان به ارمغان آورده است. هرچه باشد، بحرانِ کنونی در فرم، پاسخش را احتمالا باید در گفتگویی با فرمِ مولد این فرم بیابد.

«فلسفه­ ی روشنگری» رساله­ ی قلمی شده از سوی ارنست کاسیرر، اندیشمند شهیر آلمانی معاصر ( 1874-1945) بر آن است تا ایده­ ی روشنگری را نه به منزله­ ی یک «ایدئولوژی»، بلکه به منزله­ ی یک «فرم مولد» بیازماید. عنوان فصل نخست این رساله، که «یدالله موقن» آن را ترجمه کرده و انتشارات نیلوفر، برای نخستین بار در سال 1370 آن را منتشر کرده است: «فرم اندیشه عصر روشنگری» است که کاسیرر ذیل آن، ایده­ی راهنمای کتاب را تا پایان ترسیم می­کند. کاسیرر دربار ه­ی هدف خودش از نوشتن این اثر، می­گوید که او بر آن بوده است تا در فلسفه روشنگری، «نیروهای فرم دهنده درونی» جنبش روشنگری را از منظر ویژگی فرم دهنده­ ی آنها به زندگیِ انسان عصر رشنگری، از نظر بگذراند (ص 47). در ادامه، کاسیرر از «روانشناسی و نظریه شناخت»، «طبیعت و علم فیزیک»، «دین»، «نیروی امپریالیستی» و قوه­ی «تسخیر جهان»، قانون و «دولت مدرن»، و البته «علم زیبایی­ شناسی» و ایده­ ی «هنر مدرن»، به عنوان نیروهای فرم دهنده به حیات روشنگری نام می­برد و تلاش می­کند تا از مجرای این مولفه­ ها گفتگو با روشنگری به مثابه یک فرم را پیش برد.